همه چیز در مورد ازدواج های فامیلی

ازدواج فامیلی

شاید همه ما، دست کم یک بار، این جمله را شنیده باشیم که: «عقد دخترعمو و پسرعمو، در آسمانْ بسته شده است». به علاوه، هر روزه شاهد ازدواج های خویشاوندان (خویشْ پیوندی یا ازدواج فامیلی) در اطراف خود، در محلّه و فامیل و شهر خود هستیم، در حالی که بخشی دیگر از خویشان و دوستان ما نیز در فامیل خود ازدواج کرده اند و یا فرزند یک ازدواج فامیلی هستند. افزون بر این، داستان ها و رُمان های فراس و فیلم ها و سریال های تلویزیونی هم نمونه های فراوانی از این دست را در خود دارند. در چنین حال و هوایی، کمتر کسی به خود، اجازه می دهد که به آسمانی بودن چنین پیوندهایی، به چشم تردید و با نگاهی کاملاً زمینی بنگرد؛ امّا روزگار «چشمْ بسته پذیرفتن» گذشته است. ما اکنون در عصر آگاهی و در جامعه ای دین مَدار زندگی می کنیم و لازم است موضع روشن دین و علم را در برابر هر پدیده ای بدانیم.

1 . دین، چه می گوید؟

ایا عقد دخترعموو و پسرعمو، حقیقتاً در آسمانْ بسته شده است؟ بجز پیشوایان معصوم، چه کسی خبر صادقی از آسمان دارد> طبعاً هیچ کس! امّا باید تصریح کنم که هر چه بیشتر جستجو کنید، کمتر اثری از این عبارت سرنوشت ساز در کتاب های حدیث مسلمانان (اعم از شیعه و اهل سنّت) خواهید یافت.1 آنچه می ماند، داستان ازدواج امام علی(ع) و نوه عمویش حضرت فاطمه(س) است که زندگی آنان، الگوی ماست.
ازدواج علی(ع) و فاطمه(س)

در منابع حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده که عقد ازدواج علی و فاطمه، نخست در آسمانْ بسته شده است؛2 امّا در ارتباط با موضوع مورد بحث، لازم است بدانیم که:

اوّلاً طرفین این ازدواج، هر دو معصوم (یعنی به دور از خطا و گناه و نقص) بوده اند و بخش هایی از زندگی معصومان، ویژه مقام عصمت آنها یا ناشی از آن مقام است که دیگران نمی توانند یا نباید از آن، الگو بگیرند، مثل واجب بون نماز شب بر پیامبر(ص)، در حالی که بر هیچ مسلمان دیگری واجب نیست.

ثانیاً لازمه مقام امامت، از دیدگاه شیعه، نداشتن نقص طبیعی مادرزاد و وراثتی (مثل نقص عضو و معلولیت یا بیماری ژنتیک) است.

ثالثاً ممکن است همه ازدواج های فامیلی صدر اسلام در میان مسلمانان یا شیعیان اهل بیت، ناشی از اندک بودن تعداد مسلمانان یا شیعیان و محدود بودن دامنه انتخاب همسر بوده است و به همین دلیل، پیامبر(ص) یا امامان(ع) از آن چند مورد (مثلاً ازدواج امام علی و حضرت فاطمه یا ازدواج امام سجّاد با دختر امام حسن یا ازدواج حضرت زینب با پسرعمویش عبد الله بن جعفر) نهی نکرده اند. در این فرض، این چند مورد ازدواج، «احکامی خاص» داشته اند که قابل الگوگیری نیستند و دلیل برای عمل دیگران نخواهند بود.3

رابعاً برای معصومان، امکان اطلاع از علم غیب خداوند و وقایع اینده وجود دارد و به همین خاطر، ازدواج های آنان یا ازدواج هایی که به توصیه آنان صورت گرفته اند، ممکن است با آگاهی از عدم بروز هر گونه مشکلی در اینده، انجام گرفته باشند.

خامساً پیامبر(ص) و امامان(ع) ـ چنان که پس از این، اشاره خواهیم کرد ـ از ازدواج فامیلی، نهی نموده اند. پس جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی ماند که عقد ازدواج دخترعمو و پسرعمو (و امثال آن)، ربطی به آسمان ندارد!

در حدیث و فقه

از پیامبر خدا نقل است که فرمود: «با غریبه ازدواج کنید تا فرزند ضعیف نیاورید».4 از امام صادق(ع) نیز نقل شده است که فرمود: «با خویشان نزدیک، ازدوا نکنید؛ چرا که فرزند ضعیف، پدید می اید».5

شاید به استناد همین گونه احادیث و نیز توصیه های پیشگیرانه پزشکان و متخصّصان ژنتیک است که برخی فقیهان معاصر، ازدواج فامیلی را «مکروه» شمرده و منع کرده اند.6

2 . علم، چه می گوید؟
الف. علم ژنتیک

امروزه علم وراثت (ژنتیک)، یکی از شاخه های مهمّ «زیست شناسی (بیولوژی)» است که دانشمندان و پژوهشگران، از طریق آن، ویژگی های موروثی هر انسن، جانور یا گیاه را می شناسند. این دانش در پزشکی و درمان بیماری های انسانی، دامپزشکی و دامپروری، کشاورزی، داروسازی و نیز حفاظت از محیط زیست، کاربرد گسترده دارد.

موضوع علم ژنتیک، آن دسته از صفاتی است که هر فرزند، از والدین خود به ارث می بَرَد. شکل بینی، حالت و رنگ مو، رنگ چشم، نوع گروه خونی، اندازه قد و... از جمله صفاتی هستند که از پدر و مادر و به طریق «وراثت» به ما می رسند. صفات موروثی، در برابر صفات دیگری قرار دارند که «صفات اکتسابی» نامیده می شوند. صفات اکتسابی، به تدریج، از کودکی تا بزرگ سالی و در فضای زندگی و تحت تربیت، کسب می شوند و امکان تغییر در آنها وجود دارد.

این دسته بندی صفات (به موروثی و اکتسابی)، در تمامی جانداران (جانوران، گیاهان، قارچ ها، آغازیان و باکتری ها) وجود دارد و اصول و قوانین ژنتیک نیز در تمامی این موجودات، ثابت و یکسان است. حتّی ویروس ها نیز تابع همین قوانین هستند.

ژن چیست؟

هر سلول جاندار، مرکز کنترلی به نام «کروموزوم» دارد که در هسته سلول، واقع است. هر کروموزوم از دو رشته به هم تابیده DNA تشکیل شده است.7 کروموزوم ها علاوه بر وظیفه کنترل فعالیت های سلول، در به ارث رسیدن صفات نیز نقش دارند. هر قطعه از DNA که باعث بروز یک صفت می شود، ژن نام دارد. ژن ها عامل انتقال صفات موروثی از هر جاندار (انسان، گیاه، جانور و...) به نسل بعدی وی هستند. به عنوان مثال، یک قطعه از DNA، ژن رنگ چشم است که متخصّصان ژنتیک، در تمام جهان، آن را می شناسند و جای دقیق آن را بر روی شبکه DNA می دانند.

گفتنی است که ژنی که مربوط به فعالیت هر عضو است، در سلول های آن عضو از بدن، فعّال عمل می کند و در سایر اعضا، غیرفعّال بافی می ماند. به عنوان نمونه، ژن مربوط به بیماری موروثی «تالاسمی ماژور (شدید)»، تنها در مغز استخوان فرد مبتلا (یعنی محلّ تولید گلبول های قرمز)، فعّال است، در حالی که در تک تک سلول های بدن وی وجود دارد.

عملکرد ژن ها

اگر ژن یک صفت نامرغوب (مثلاً پاهای پرانتزی شکل یا نازایی یا بیماری تالاسمی) از یک والِد (یعنی یک از والدین) به فرزند برسد، در وی خفیف باقی می ماند و حدّاکثر در حدّ والد خود، بروز می کند؛ امّا اگر از دو والد (یعنی هم از پدر و هم از مادر) به وی رسیده باشد، در وی تقویت و تشدید می شود.

اگر پدر و مادری که نسبت خونی (خویشاوندی نَسَبی) با هم ندارند، به عنوان مثال، هر کدام، پنج صفت موروثی خوب (امّا متفاوت با صفات آن دیگری) داشته باشند، فرزند آنها ممکن است تمامی آن ده صفت را به ارث ببرد و داشته باشد، امّا در ازدواج خویشاوندان با یکدیگر، اصولاً احتمال بروز صفات خوب و غیرهمسان در فرزند، اندک است و چون تنوّع صفات وجود ندارد، در عین این که احتمال بروز و تشدید یک صفت خوب در فرزند هست، امکان بروز و تشدید یک صفت نامرغوب در وی نیز (تا چند برابر یک ازدواج غیر خویشاوندی) وجود دارد.

بررسی یک نمونه: تالاسمی

تالاسمی، یک بیماری غیر واگیر خونی و ارثی است که در اثر اختلال در تولید گلبول قرمز8 ایجاد می شود. این بیماری از طریق والدین حامل ژن معیوب، به فرزندان منتقل می شود.

تالاسمی به دو صورتِ ماژور (شدید) و مینور (خفیف)، ظهور می کند. چنانچه زن و شوهری هر دو حامل ژن معیوب باشند، 25 درصد فرزندان آنها مبتلا به تالاسمی شدید، پنجاه درصد مبتلا به تالاسمی خفیف (یعنی مانند والدین خود) و 25 درصد نیز سالم خواهند بود.

چنانچه از والدین، یکی سالم و دیگری حامل ژن معیوب باشد، پنجاه درصد فرزندان، سالم و پنجاه درصد مبتلا به تالاسمی خفیف (حامل ژن معیوب) می شوند.

مبتلایان به تالاسمی ماژور، قبل از هجده ماهگی، به رنگ پریدگی مبتلا می شوند، خوب نمی خوابند، خوب غذا نمی خورند و اگر درمان نشوند، می میرند. تنها راه کنترل این بیماری، تزریق منظّم خون است که باید هر چهار هفته یک بار صورت گیرد و به هر حال، هنوز درمان قطعی برای این بیماری شناخته نشده و عمر مبتلایان به آن، کوتاه است.

البته هر کسی (حتّی دو زوج غیر خویشاوند) ممکن است حامل ژن تالاسمی باشد، پس تالاسمی فقط نتیجه ازدواج های فامیلی نیست و هر زوج جوانی، قبل از رسمیت یافتن ازدواج ،لازم است که مشاوره ژنتیک و آزمایش خون، کمک بگیرند تا اطمینان یابند که هر دو (با هم) حامل ژن تالاسمی نیستند؛ امّا به هر حال ،متخصّصان، یکی از بهترین راه های پیشگیری از این بیماری (و هر بیماری وراثتی دیگری) را خودداری از ازدواج های فامیلی می دانند.

ب. دیگر علوم

جامعه شناسی و تاریخ، گواهی می دهند که ازدواج فامیلی، ا زاقتضائات و سنّت های زندگی قبیلگی (برای حفظ اسرار و حریم و حدود و میراث مادّی و سنّت ها و هویت قبیله) است که با آغاز عصر شهرنشینی، به تدریج، تضعیف و در بخی جوامع هم منسوخ شده است؛ 9 چرا که بشر، بیش از هزار سال است که به این نتیجه رسیه است که ازدواج با سایر ملل و اقوام و خانواده ها، به ظهور استعدادهای تازه و نبوغ و... می انجامد و اصولاً بزرگ ترین فرهنگ ها و تمدّن ها، در محلّ تلاقی دو تمدّن یا در نتیجه مهاجرت گروهی انسان ها (و طبعاً ازدواج های برون نژادی و برون سرزمینی) شکل گرفته اند.10

اقتصاددانان، بویژه در بحث از اقتصاد توسعه، وقتی به موضوعات رفاه اجتماعی و لوزم حمایت از شهروندان در برابر مشکلات سلامتی و بهداشت می رسند، بر بیماری های خاص و معلولیت ها تمرکز می کنند و هزینه های مادّی تحمیل شده بر هر خانواده دارای بیمار خاص یا معلول را محاسبه می نمایند تا بتوانند بودجه های لازم را برای «بهزیستی» و «تأمین اجتماعی» و «بیمه ها» و «خدمات شهری» در نظر بگیرند.

به عنوان نمونه، در کشور ما، در حال حاضر، بیش از 22هزار نفر به تالاسمی ماژور، مبتلا هستن که هزینه مادّی نگهداری هر یک از آنها، تقریباً شانزده میلیون تومان در سال است.11 این، غیر از هزینه هی روحی و رنج های معنوی تحمیل شده به فرد مبتلا و خانواده وی است که پژوهشگران اجتاعی و روان شناسان، ابعاد آن را بسیار فراتر از هزینه های مادّی می دانند و معتقدند که باید از طریق افزایش آگاهی شهروندان و بویژه زوج های جوان، نسبت این مبتلایان و معلولان را در نسل های بعد، کاهش داد.

پی نوشت ها:

1 . در این مورد، می توانید منابع بسیار گسترده فقه و حدیث شیعه و اهل سنّت را در نرم افزار زیر، جستجو نمایید: کتاب خانه اهل بیت، تولید: مرکز معجم فقهی (وابسته به دفتر ایة الله سید علی سیستانی در قم).

2 . دانش نامه امیرالمؤمنین، ج1، ص179.

3 . درباره این گونه «احکام خاص» یا «قضیةٌ فی واقعةٍ»، رجوع کنید: حدیث زندگی، ش ،ص

4 . النّهایة، ابن اثیر، ج3، ص106؛ المَجازات النّبویة، شریف رضی، ص92.

5 . مسالک الأفهام، شهید ثانی، ج2، ص38؛ المَحجَّة البَیضاء، فیض کاشانی، ج3، ص94.

6 . به عنوان نمونه، رجوع کنید: بهداشت و تنظیم خانواده، تهران: اداره کل بهداشت عمومی و پیشگیری (وزارت بهداشت)، 1373، ص121 (پاسخ ایة الله ناصر مکارم شیرازی به پرسش دانشکده علوم پزشکی ایلام).

7 . انسان، دارای 46 کروموزوم، سگ دارای 78 کروموزوم، نخود فرنگی دارای 14 کروموزوم و پشه دارای شش کروموزوم است.

8 . به تعبیر دقیق تر: در تولید هموگلوبین ها (یعنی مولکول های پروتئین آهن دار موجود در گلبول قرمز خون) اختلال ایجاد می کند. هموگلوبین، وظیفه انتقال اکسیژن به بافت ها را بر عهده دارد.

9 . تاریخ اندیشه اجتماعی، بارنز و بکر، مترجم: جواد یوسفیان، تهران: امیرکبیر، ص183.

10 . تاریخ تمدّن، آرنولد توین بی، مترجم: یعقوب آژند، تهران: مولی، ص29.

11 . بهداشت محیط خانواده، تهران: رفتر برنامه ریزی فرهنگی و مشاوره (وزارت آموزش و پرورش)، 1374، ص47.

چند منبع مفید:

ـ آموزش برای بهداشت، سازمان جهانی بهداشت، مترجم: سعید پارسی نیا، تهران: چهر، 1371.

ـ بهداشت همگانی، محمد علی موسوی و گیتی ثمر، تهران: چهر، 1380، ج2.

ـ بهداشت، نیلفروشان و ضرّابی و میرصیامی، تهران: معاونت بهداشت (وزارت بهداشت)، 1383.

ـ اسلام و تنظیم خانواده، سید حسن خمینی، تهران: عروج، 1382.

شناخت و آشنایی، شرط اصلی ازدواج است